Rozpoznanie zagrożeń ołtarza Wita Stwosza w bazylice Mariackiej w Krakowie i plan długookresowej ochrony zabytku
Późnogotycki ołtarz główny wyrzeźbiony w drewnie lipowym i polichromowany w latach 1477-89 do kościoła Mariackiego w Krakowie przez Wita Stwosza i jego pracownię, jest jednym z najbardziej rozpoznawalnych zabytków Polski, a codzienna ceremonia otwarcia skrzydeł ołtarza w południe, gromadząca turystów z całego świata, stanowi element dziedzictwa niematerialnego charakterystycznego dla Krakowa. W latach 2013 – 2020, eksperci instytutowej Grupy Badań nad Dziedzictwem Kultury przeprowadzili monitorowanie wnętrza kościoła układami czujników do ciągłego pomiaru stężeń pyłu zawieszonego i dwutlenku węgla oraz temperatury i wilgotności względnej. Dzięki specjalistycznemu oprogramowaniu do wielostronnej analizy danych uzyskano opis interakcji zewnętrznego środowiska z wnętrzem kościoła, informacje o stabilności mikroklimatu w otoczeniu ołtarza, jak i źródłach, przenoszeniu i osiadaniu pyłu zawieszonego, a w konsekwencji szybkości brudzenia się powierzchni rzeźb.
Warunki temperatury i wilgotności względnej w otoczeniu ołtarza
 |
 |
| Strzałki zaznaczają miejsca pomiarów parametrów środowiskowych w otoczeniu ołtarza (zdjęcie po lewej). Skrzynka z czujnikami za szafą ołtarzową, na wysokości 15 m nad posadzką (zdjęcie po prawej). | |
Przeprowadzone pomiary pokazały uwarstwienie termiczne powietrza w tak wysokim wnętrzu jak nawa kościoła Mariackiego – średnie roczne temperatury na wysokościach 2 i 15 m nad posadzką wynoszą odpowiednio 12 i 15 oC, a bardziej wilgotne warunki panują w dolnej strefie ołtarza niż w górnej (średnie roczne wilgotności względne odpowiednio 70 i 60%). Pasmo fluktuacji krótkookresowych wilgotności względnej wynosi około +/- 15%, co w świetle badań nie szkodzi drewnu polichromowanemu. Także napływ wiernych i zwiedzających nie wywołuje wzrostów wilgotności względnej niebezpiecznych dla zabytku. W ciągu przeprowadzonych w latach 2015 – 2021 prac konserwatorskich nie stwierdzono nowych uszkodzeń, które można powiązać z fluktuacjami wilgotności względnej. Stąd można stwierdzić, że ołtarz zaaklimatyzował się przez wieki do lokalnego mikroklimatu, choć bardzo odległego od warunków w muzeach, i nie jest zagrożony przez pęknięcia i deformację drewna, czy spękania warstw polichromii.
Jak szybko brudzi się ołtarz mariacki?
 |
 |
| Czujnik mięrzący stężenie pyłu zawieszonego na chórze kościoła (zdjęcie po lewej). Z czasem rzeźby ołtarza pokrywają się nawarstwieniami zabrudzeń (zdjęcie po prawej). | |
Kościół Mariacki przypomina nieszczelną gablotę muzealną o relatywnie szybkiej wymianie powietrza pomiędzy jego wnętrzem i otoczeniem, do wymiany takiej dochodzi średnio co 3 godziny. Pył zawieszony w powietrzu na zewnątrz migruje do wnętrza bazyliki wraz z powietrzem infiltrującym przez nieszczelności drzwi i okien. Za trwałe brudzenie ołtarza odpowiada w największym stopniu frakcja drobna obejmująca cząstki pyłu o średnicy od 0,1 do 1 mikrona. Drobne cząstki stanowią znaczącą część całkowitej objętości i masy pyłu, są długo zawieszone w powietrzu, łatwo przenikają przez szczeliny i osiadają na powierzchniach we wnętrzu niezależnie od ich usytuowania, pionowego czy poziomego. Choć miasto Kraków wdrożyło ambitny program poprawy jakości powietrza poprzez ustawową eliminację przestarzałych urządzeń grzewczych, z naszych modeli wynika, że czas zauważalnego zabrudzenia ołtarza po zakończonej w 2021 roku konserwacji wyniesie 15 lat, natomiast czas zabrudzenia trudnego do zaakceptowania estetycznie wyniesie 55 lat. Wtedy zapewne będzie konieczna ponowna pełna konserwacja ołtarza, umożliwiająca usunięcie przylegających do powierzchni rzeźb nawarstwień pyłu.
Rozpoznane zagrożenie ołtarza przez czynniki środowiska zostało uzupełnione o analizy innych zagrożeń takich jak owady niszczące drewno, pożary, czy wstrząsy. Współpraca ekspertów instytutu, konserwatorów i służb bazyliki Mariackiej doprowadziły do opracowanie całościowego planu zarządzania ryzykiem i długookresowej ochrony zmierzającej do zachowania zabytku w najlepszym możliwym stanie dla przyszłych pokoleń przy utrzymaniu pełnej dostępności dla wiernych i turystów.